Κριτική χειραφετική
εκπαίδευση με ορίζοντα τη δημοκρατία ως ελευθερία[i]
(Άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό "Άπειρος Χώρα", τ.216)
(Άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό "Άπειρος Χώρα", τ.216)
«Η δύναμη της ζωής
είναι η γονιμότητα», σημειώνει η Χάνα Άρεντ[ii].
Αυτό ακριβώς είναι το κύριο χαρακτηριστικό - από το οποίο παράγονται και όλα τα
άλλα - του ανθρώπου που δύναται να αναδείξει σε ένα εύλογο βάθος χρόνου η
κριτική χειραφετική εκπαίδευση. Ένας άνθρωπος γόνιμος ο οποίος θα είναι
ικανός να δημιουργεί τον εαυτό του ελεύθερα και να τον εντάσσει στην κοινωνία
όχι ως κομμάτι ενός προκαθορισμένου παζλ αλλά ως συνδιαμορφωτή της εικόνας της
και της ουσίας της. Αυτόν τον τύπο ανθρώπου θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε
Ολοκληρωμένο Άνθρωπο (Homo Completus),
γιατί θα είναι αυτεξούσιος, αρχή και τέλος του εαυτού του και ως εκ τούτου ελεύθερος[iii] καθώς, όπως
επίσης τονίζει η Άρεντ, το να είσαι ελεύθερος σημαίνει «να μην εξουσιάζεις ούτε
να εξουσιάζεσαι». Ο Ολοκληρωμένος
Άνθρωπος, λοιπόν, θα είναι ερευνητικός, ανήσυχος και επινοητικός,
καθώς η κριτική αναστοχαστική εκπαίδευση θα τον έχει εμποτίσει με το πνεύμα της
αναζήτησης. Θα έχει συνείδηση του γεγονότος ότι η γνώση δεν είναι ένας στατικός
όγκος πληροφοριών που περιμένει να τον απορροφήσει ο ανθρώπινος εγκέφαλος, αλλά
μια ρευστή και απεριόριστη μάζα που παίρνει τη μορφή που της δίνει η σκέψη.
Εξάλλου στον 21ο αιώνα - πόσο μάλλον στους επόμενους αιώνες - η
κατακτημένη γνώση παίρνει τέτοιες διαστάσεις που είναι εκ των πραγμάτων αδύνατο
στο άτομο να προσεγγίσει κάτι περισσότερο από ένα απειροελάχιστο ποσοστό της.
Οπότε, αυτό που έχει να αντιτάξει ο άνθρωπος στο καταπιεστικό χάος, για να
δικαιώσει την ύπαρξή του, είναι μια εκπορευμένη από τη λογική του κοσμική τάξη[iv].
Θα
είναι στοχαστικός, υποβάλλοντας διαρκώς τον εαυτό του και τον κόσμο
γύρω του στη βάσανο της κριτικής και της αμφισβήτησης. Κριτική και αυτοκριτική
θα αποτελούν τις ορίζουσες της σκέψης του Ολοκληρωμένου Ανθρώπου, για να
δοκιμάζει συνεχώς την ανθεκτικότητα των θέσεών του, να ανιχνεύει τα όρια της
υποκειμενικότητάς του σε σχέση με ό,τι κάθε φορά θεωρείται αντικειμενικό και να
αποκαλύπτει τις πλάνες που συνέχουν κοινωνικές και πολιτικές δομές.
Θα
είναι υπεύθυνος για τους λόγους του, τις πράξεις του και τις επιλογές
του. Η υπευθυνότητά του είναι άμεσα συνδεδεμένη με την αυτεξουσιότητά του,
εφόσον αποτελεί ίδιον των δουλικών και ανελεύθερων ανθρώπων να μεταθέτουν την
ευθύνη για την όποια τους αστοχία ή αποτυχία στους άλλους και αντιστρόφως να
σπεύδουν προς κάρπωση μεριδίου σε κάθε επιτυχία, είτε έχουν συμβάλει είτε όχι
σ’ αυτή. Απαρχή, άλλωστε, της δημοκρατίας είναι η ευθύνη με τις υποχρεώσεις που
τη συνοδεύουν και απόληξή της τα δικαιώματα. Το αντίστροφο συνιστά απλώς
φαλκίδευση της υπόστασής της ή, για είμαστε απολύτως ακριβείς δεν είναι
δημοκρατία[v].
Θα είναι διαλεκτικός,
διαλλακτικός
και ανεκτικός,
γιατί ο κύριος μαθησιακός παράγοντας της χειραφετικής εκπαίδευσης είναι ο
διάλογος. Ένας διάλογος ανοικτός, ισότιμος και αποκαλυπτικός, που δίνει στον
εκπαιδευόμενο τη δυνατότητα να κτίσει την κοσμοθεωρία του με τη κριτική
σύμπραξη των άλλων, αλλά χωρίς πατερναλισμούς, στερεότυπα και ιδεοληψίες.
Θα
είναι αλληλέγγυος όχι με τον τρόπο της χριστιανικής ή της
πλουτοκρατικής φιλανθρωπίας, οι οποίες θεωρούν νόμιμη την εξαθλίωση ανθρώπινων
όντων και έρχονται εκ των υστέρων να την επουλώσουν με το περίσσευμα μιας
ευζωίας που επιζητεί άπληστα και υποκριτικά την απαλλαγή της από τις τύψεις,
αλλά με τον τρόπο που γεννά αφενός η αξιωματική θέση ότι σε μια δημοκρατία όλοι
οι πολίτες δικαιούνται τουλάχιστον την εκκίνηση από την ίδια αφετηρία.
Ο
Ολοκληρωμένος Άνθρωπος, τέλος, θα είναι ανοιχτός στις χαρές της ζωής με την
έννοια που έχει προσδώσει σε αυτές ο μεγάλος ηθικός φιλόσοφος των ελληνιστικών
χρόνων Επίκουρος, αναφέροντας σε μία από τις περίφημες δόξες του ότι «δεν είναι
δυνατόν να ζούμε ευχάριστα, χωρίς να ζούμε συνετά, ηθικά και δίκαια· ούτε να
ζούμε συνετά, ηθικά και δίκαια, χωρίς να ζούμε ευχάριστα»[vi].
Μιλά, δηλαδή, για μια ενσυνείδητη, πειθαρχημένη και διαρκή απόλαυση της ζωής
που έρχεται σε ευθεία αντίθεση με αυτό που χαρακτηρίζει το σύγχρονο
ψευδοδημοκρατικό άνθρωπο, ο οποίος «δεν ζει παρά μόνο στο καθαρό παρόν,
καθιστώντας νόμο μόνο την επιθυμία που παρέρχεται»[vii].
Η
κριτική χειραφετική εκπαίδευση, λοιπόν, είναι μια επαναστατική επιλογή με
απόλυτα ειρηνικό χαρακτήρα, ικανή να αλλάξει τον κόσμο μετασχηματίζοντας το
κύριο συστατικό του, τον άνθρωπο, ο οποίος είναι ταυτόχρονα το υποκείμενο και η
συνείδηση του κόσμου. Ο Ολοκληρωμένος Άνθρωπος θα πάρει σταδιακά τη θέση του
σημερινού ιδιωτεύοντος, εγωκεντρικού, ανεύθυνου, κατά βάση ανελεύθερου,
ουσιαστικά αμόρφωτου, αδαούς, εργασιομανούς, μονομανούς, φιλοχρήματου και
καταναλωτικού ανθρώπου. Όσο ο άνθρωπος θα αλλάζει προς την κατεύθυνση της
ολοκλήρωσής του θα γίνεται συνάμα φορέας οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών και
πολιτισμικών αλλαγών με ορίζοντα τη δημιουργία μια δίκαιης και δημοκρατικής
κοινωνίας.
Βαγγέλης Κάλιοσης
Ιστορικός - Συγγραφέας
[i] Κοντογιώργης, Γιώργος (2007). Η δημοκρατία ως ελευθερία. Αθήνα: Πατάκης.
[ii] Άρεντ, Χάνα (2008). Η ανθρώπινη κατάσταση (vita activa). (Γ.
Λυκιαρδόπουλος & Σ. Ροζάνης, Μετ.). Αθήνα: Γνώση.
[iii] Κάλιοσης, Βαγγέλης (2011). Η κρίση του κοινοβουλευτισμού και το αίτημα της άμεσης δημοκρατίας.
Αθήνα: Χρ. Δαρδανός.
[v] Κοντογιώργης, Γιώργος (2006). Το
ελληνικό κοσμοσύστημα: Η κρατοκεντρική περίοδος της πόλης. Αθήνα: Ι.
Σιδέρης.
[vi] Επίκουρος (1991). Ηθική.
(Γ. Ζωγραφίδης, Μετ.). Αθήνα: Εξάντας.
[vii] Badiou, Alain (2013). Το δημοκρατικό έμβλημα. (Ν. Κατσογιάννης, Φ.
Μαραβέλιας & Φ. Σιάτιστας, Μετ.). Στο Δ. Βεργέτης (Επ. Εκδ.) Πού πηγαίνει η δημοκρατία; (σσ. 19-34).
Αθήνα: Πατάκης.
