Δημοκρατία και Κοινωνική Χειραφέτηση: 2019-11-24

(Άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό "Άπειρος Χώρα", τ.215)
Η κοσμοσυστημική γνωσιολογία είναι μια διεθνώς πρωτότυπη και ολοκληρωμένη πολιτική θεωρία, της οποίας θεμελιωτής είναι ο καθηγητής και πρώην Πρύτανης του Πάντειου Πανεπιστημίου Γιώργος Κοντογιώργης. Κατά βάση, η κοσμοσυστημική γνωσιολογία προτείνει μια ριζικά νέα Κοινωνική Επιστήμη, η οποία επαναπροσδιορίζει τις έννοιες που διακινεί η νεοτερική διανόηση από την εποχή του Διαφωτισμού μέχρι σήμερα, τις αποκαθάρει ιδεολογικά και εισάγει νέες προκειμένου να ορίσει άγνωστα φαινόμενα στην εποχή μας. Το κομβικότερο από όλα, όμως, είναι ότι επιτρέπει στο σύγχρονο πολίτη να κατανοήσει συνολικά το πολιτικό φαινόμενο και να αντικρύσει με διαύγεια τη θέση του μέσα σ’ αυτό. Ως εκ τούτου αποτελεί ένα καινοφανές εργαλείο σκέψης, το οποίο δύναται υπό προϋποθέσεις να εμπνεύσει στις σύγχρονες κοινωνίες τη δημιουργία ενός μαζικού κινήματος με το σαφές πρόταγμα της μετάβασης από το ισχύον ολιγαρχικό σύστημα στην πραγματική δημοκρατία, όπου το άτομο ως πολιτικό υποκείμενο θα κατακτήσει εξελικτικά την καθολική ελευθερία, που συνίσταται στην ατομική – τη μόνη που πρωτογενώς βιώνει σήμερα - στο πλήρες ανάπτυγμα της, την οικονομικοκοινωνική και εν τέλει την πολιτική ελευθερία. Θα αποπειραθώ στις λίγες γραμμές αυτού του άρθρου να παρουσιάσω τα βασικά της σημεία όσο πιο απλά γίνεται ως ερέθισμα για περαιτέρω αναζήτηση, επειδή θεωρώ πραγματικά ότι αξίζει το χρόνο και τον κόπο κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου που έχει στραμμένο το βλέμμα του στο μέλλον.

Σύμφωνα με την κοσμοσυστημική γνωσιολογία, λοιπόν, το ελληνικό ή ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα μικρής κλίμακας αρχίζει να υφίσταται από τον 8^ο αι. π.Χ. και εξελίσσεται αδιάλειπτα μέσα στο χρόνο μέχρι τις παρυφές του 20^ού αιώνα. Ο ιστορικός χώρος ανάπτυξης του είναι ο ελλαδικός, όχι με τη στενή αλλά με την ευρύτερη δυνατή έννοια. Εξελίσσεται σε δύο κύριες περιόδους: την κρατοκεντρική περίοδο της πόλης κράτους και την οικουμενική περίοδο της κοσμόπολης. Η πρώτη εκτείνεται χρονικά από τον 8^ο έως τον 4^ο αι. π.Χ. κι οδηγεί στη διαμόρφωση της πιο αμιγούς δημοκρατικής πολιτικής κοινωνίας που γνώρισε η ανθρωπότητα, αυτή της αθηναϊκής πολιτείας και των ομοίων της, με κύρια χαρακτηριστικά την καθολική ελευθερία, την κοινωνία της σχόλης και την κρατοκεντρική χρηματιστική οικονομία με πλήρες κοσμοσυστημικό ανάπτυγμα. Η δεύτερη αρχίζει από την ελληνιστική εποχή και φτάνει μέχρι τον 20^ο αιώνα, περιλαμβάνοντας τη ρωμαϊκή οικουμένη, στους κόλπους της οποίας επιβιώνουν οι ελληνικές πόλεις με ανθρωποκεντρική ολοκλήρωση, τη βυζαντινή κοσμόπολη, όπου επιτυγχάνεται μια ισορροπία μεταξύ μητρόπολης και πόλεων / κοινών οι οποίες λειτουργούν όπως στον κλασικό ανθρωποκεντρισμό με υπόβαθρο αποκλειστικά την εταιρική κοινωνία πολιτών, και την οθωμανοκρατία, στον ζωτικό ελληνικό χώρο της οποίας άκμασε το σύστημα των πόλεων / κοινών (ελληνικές κοινότητες). Συνεκτικός κρίκος όλων των εποχών της οικουμενικής περιόδου είναι η οικουμενική χρηματιστική οικονομία. Στο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα μικρής κλίμακας συμπεριλαμβάνονται και οι ιταλικές πόλεις - κράτη του Ύστερου Δυτικού Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, ενώ στον αντίποδά του βρίσκεται η δυτικοευρωπαϊκή ιδιωτική δεσποτεία.

Το εθνοκεντρικό ή ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα μεγάλης κλίμακας έχει μόνο έναν αιώνα ζωής, τον 20^ό, και διάγει την πρώιμη ή πρωτο-ανθρωποκεντρική περίοδο του κράτους – έθνους, με κύρια χαρακτηριστικά την κοινωνία της εργασίας, την ατομική ελευθερία με τα συναφή της κοινωνικοπολιτικά δικαιώματα, τα τιμοκρατικά και προαντιπροσωπευτικά πολιτικά συστήματα, το δίπολο κράτος / σύστημα και κοινωνία / ιδιώτης και την κρατοκεντρική χρηματιστική οικονομία με απαρχές κοσμοσυστημικής δικτύωσης. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως το σύγχρονο πολιτικό σύστημα βρίσκεται από την άποψη της δημοκρατικής ανάπτυξης σε εμβρυακό στάδιο. Με δεδομένο ότι η δημοκρατική ολοκλήρωση προϋποθέτει, κατά τον Κοντογιώργη, τρία αναγκαία εξελικτικά στάδια - το προαντιπροσωπευτικό, το αντιπροσωπευτικό και το δημοκρατικό, την αμιγή δηλαδή πολιτική κοινωνία – το τρέχον πολιτικό σύστημα αντιστοιχεί μόλις στο πρώτο στάδιο. Υπό αυτή την έννοια, όχι μόνο δεν είναι δημοκρατικό αλλά ούτε καν αντιπροσωπευτικό. Και δεν είναι αντιπροσωπευτικό, γιατί συγκροτείται στη βάση της ιδιοκτησίας, πράγμα που σημαίνει ότι το κράτος / σύστημα ιδιοποιείται την πολιτική, αφαιρώντας την από το φυσικό της δικαιούχο, την κοινωνία. Με άλλα λόγια, αντί η κοινωνία να είναι ο εντολέας και το κράτος ο εντολοδόχος, στο ισχύον πολιτικό σύστημα η κοινωνία είναι ο αποξενωμένος ιδιώτης και το κράτος - το πολιτικό δηλαδή προσωπικό κι οι ομάδες συμφερόντων που συνωστίζονται γύρω του - ο ιδιοκτήτης κι αποκλειστικός νομέας της εξουσίας.

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι στο προαντιπροσωπευτικό σύστημα που διάγουμε όλες οι δημοκρατικές λειτουργίες – η διαβουλευτική, η βουλευτική, η εκτελεστική, η νομοθετική – απορροφώνται από το κράτος, αποκτούν εξουσιαστικό πρόσημο και ανήκουν αδιαίρετα και άμεσα στους φορείς του, δηλαδή στην κυβέρνηση, το κοινοβούλιο, τη διοίκηση και την κρατική δικαιοσύνη. Από αυτή την άποψη, ο Κοντογιώργης παραλληλίζει την τωρινή φάση εξέλιξης του δημοκρατικού συστήματος με εκείνη της αρχαϊκής εποχής (8^ος – 6^ος αι. π.Χ.). Σημειώνει σχετικά στο βιβλίο του “Η Δημοκρατία ως Ελευθερία” (σ. 349): «Πράγματι, το περιεχόμενο και η δομή των ελευθεριών στο τέλος του 20ού αιώνα εμφανίζουν μια εκπλήττουσα αναλογία με την περίοδο της πόλης που αρχίζει με τους Νομοθέτες. Το προ-αντιπροσωπευτικό υπόβαθρο του συστήματος, η πολιτική κυριαρχία της κεντρικής εξουσίας, η απλώς καθολική ψηφοφορία με αναφορά την επιλογή και νομιμοποίηση του φορέα της εξουσίας, η “μειονοτική” αντίληψη του “άλλου”, η αφθονία των δικαιωμάτων και το έλλειμμα των ελευθεριών που επαγγέλλεται η “πλουραλιστική” κατά τα άλλα διαμεσολαβημένη κοινωνία, η προσέγγισή της πολιτικά ως σχέσης που ανάγεται στη δύναμη και στην εξουσία, αντί της ελευθερίας με πρόσημο την αυτονομία, η θέση της εργασίας στο κοινωνικο-οικονομικό και αξιακό σύστημα κ.ά. συνιστούν ισάριθμα παραδείγματα που επιβεβαιώνουν την παρατήρηση αυτή».

Βαγγέλης Κάλιοσης

Ιστορικός - Συγγραφέας

Ενδεικτική βιβλιογραφία του Γιώργου Κοντογιώργη:

-Το ελληνικό κοσμοσύστημα, τ. Α. Η κρατοκεντρική περίοδος της πόλης, Εκδόσεις Σιδέρη, Αθήνα, 2006.

-Το ελληνικό κοσμοσύστημα, τ. Β', Η περίοδος της οικουμενικής οικοδόμησης, Εκδόσεις Σιδέρη, Αθήνα, 2014.

-Η δημοκρατία ως ελευθερία. Δημοκρατία και αντιπροσώπευση, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2007.

-Γνώση και μέθοδος, Εκδόσεις Παρουσία/Αρμός, Αθήνα 2017

-Κοινωνική δυναμική και Πολιτική αυτονομία, Τα ελληνικά κοινά της τουρκοκρατίας, Αθήνα, Εκδόσεις Λιβάνη, 1982.

-Πολίτης και πόλις. Έννοια και τυπολογία της πολιτειότητας, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2003.

-Η θεωρία των Επαναστάσεων στον Αριστοτέλη, Αθήνα, Εκδόσεις Λιβάνη, 1982.

-Οικονομικά συστήματα και ελευθερία, Εκδόσεις Σιδέρη, Αθήνα, 2010.

Δικτυακοί τόποι: