[Το
κείμενο της ομιλίας του Κωνσταντίνου Δούνα* στην παρουσίαση του βιβλίου "Το
Τσιπάκι της Γνώσης" στο Polis Art Cafe στις 08/12/2019]
Από την εμφάνιση της η λογοτεχνία,
έχει διπλή ιδιότητα ως μέρος των καλών τεχνών και ως δύναμη κοινωνικής
επιρροής. Κοινωνικοί, πολιτικοί, πολιτιστικοί παράγοντες την επηρεάζουν και
ταυτόχρονα επηρεάζονται από αυτήν. Συνεπώς έχει μια λειτουργικότητα με την
κοινωνία.
Το εν λόγω μυθιστόρημα κατατάσσεται στην κατηγορία της πολιτικής
λογοτεχνίας. Το διαφορετικό που αποπνέει στο αναγνώστη δεν είναι απλά μια
ευχαρίστηση μέσα από περιγραφές συναισθηματικού περιεχομένου ή κριτικής στα
κακώς κείμενα για να ικανοποιήσει/εκτονώσει το θυμικό. Αλλά να προβληματίσει
και να κινητοποιήσει τον αναγνώστη αφυπνίζοντας το “πολιτικό DNA που είναι
εγγεγραμμένο στο υποσυνείδητο της ελληνικής κοινωνίας και να αιτηθεί την αλλαγή
του πολιτικού συστήματος ως βασική αιτία των κακώς κειμένων και όχι απλά την
αλλαγή κυβέρνησης.
Η ταυτόχρονη αλληλεπίδραση μεταξύ λογοτεχνίας και κοινωνίας είναι εμφανής
και κατά την περίοδο του ρομαντισμού αλλά και του ρεαλισμού. Στο ρομαντισμό
δινόταν έμφαση στο συναίσθημα και στην κριτική της μονόπλευρης κυριαρχίας της
λογικής και των επιστημών. Ο φιλελευθερισμός στην λογοτεχνία αναδείκνυε τον
συνδυασμό του αλλόκοτου με το τραγικό ή το έξοχο, απαγορευμένα στον κλασικισμό
ως κάτοχο της απόλυτης αλήθειας της
ζωής. Στην περίοδο του ρεαλισμού έχουμε την λεγόμενη στρατευμένη τέχνη που
διαπερνά το σύνολο των καλών τεχνών, άρα και την λογοτεχνία που υπηρετεί τις
ιδεολογίες της εποχής. Και τα δύο ρεύματα συνδέονται με την περίοδο της
μετάβασης από την δουλοπαροικία προς τον ανθρωποκεντρισμό με επίκεντρο στον δυτικό
κόσμο την ατομική ελευθερία και στον ανατολικό την ισότητα. Μετά
από μία πορεία δύο αιώνων, αν θεωρήσουμε ως κομβικό σημείο της μετάβασης την
Γαλλική επανάσταση για την κατοχύρωση των ατομικών ελευθεριών, που είναι η
πρώτη φάση της ανθρωποκεντρικής περιόδου, ολοκληρώνεται σε μεγάλο βαθμό με την
πτώση του ανατολικού μπλοκ και την πτώση των δικτατοριών στη νότια Ευρώπη
μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ‘80. Κατ’ επέκταση και σε πλανητική διάσταση
με διαβαθμίσεις ανάλογα με το ιστορικό χρόνο εισόδου που κάθε χώρα προσέρχεται
στον ανθρωποκεντρισμό.
Οι συνιστώσες για τον τρόπο που λειτουργεί ένα λογοτεχνικό έργο στον
αναγνώστη κατά κύριο λόγο είναι οι χαρακτήρες, η πλοκή και οι συνειρμοί που
δημιουργούνται. Οι χαρακτήρες που αποκαλύπτονται από τις σελίδες του βιβλίου
και η πλοκή που διαδραματίζεται απηχούν καταστάσεις και συμπεριφορές που
συνέχονται με τα φαινόμενα που ζούμε σήμερα, τροφοδοτούνται με νέα γνωσιολογικά
στοιχεία και δημιουργούν συνειρμούς που επηρεάζουν την σκέψη και το συναίσθημα
του αναγνώστη σε μία κατεύθυνση που τον ωθεί να υπερβεί το πεδίο της κριτικής, των
πραγμάτων/φαινομένων και να εισαχθεί στο πεδίο των απαντήσεων. Υπό αυτή την έννοια βρίσκεται στον αντίποδα άλλων
λογοτεχνικών έργων που ασκούν έντονη κριτική αλλά με τα ίδια γνωσιολογικά
εργαλεία και μεθόδους του υπάρχοντος συστήματος, ικανοποιούν το συναίσθημα
αγανάκτησης, εκτονώνουν το θυμικό και το
εγκλωβίζουν στις συνθήκες του σήμερα, χωρίς να αλλάζουν τον τρόπο του σκέπτεσθαι. Εν κατακλείδι, πράττουμε κατά το πώς αισθανόμαστε
αλλά και τον τρόπο που σκεπτόμαστε.
Ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ κοινωνικών, πολιτικών και
πολιτιστικών δεδομένων το παρόν συγγραφικό έργο είναι άμεσα επηρεασμένο από την
περίοδο που διανύουμε. Μία περίοδος με την οποία κλείνει ένας κύκλος μεγάλης ιστορικής
διαδρομής του ανθρωποκεντρικού γίγνεσθαι. Ορισμένα από τα βασικά της
χαρακτηριστικά που αποτυπώνονται στο βιβλίο είναι: (α) η αδυναμία του πολιτικού
συστήματος της εποχής να διαχειριστεί την αυτονόμηση της οικονομίας που συγκροτείται
ως σύστημα αγορών και με όχημα τις νέες τεχνολογίες αξιώνει κυριαρχία στο
πολιτικό πεδίο, επεκτείνεται οριζόντια μέσα στις κοινωνίες των κρατών-εθνών
υποβαθμίζοντας την εξουσιαστική ισχύ του κράτους-συστήματος, (β) επακόλουθο
είναι η ανισοκατανομή του παγκόσμιου πλούτου υπέρ των ολίγων έχοντας συνεχώς
αυξητικές τάσεις, πράγμα που θα παράγει συνεχόμενες διαρθρωτικές κρίσεις στο
οικονομικό πεδίο που θα αντανακλώνται άμεσα στο πολιτικό, (γ) στο ιδεολογικό
πεδίο το σύστημα αγορών προωθεί/επιβάλει την ενιαία σκέψη για την πολιτική
οργάνωση της κοινωνίας με σκοπό την απώθηση της από την συμμετοχή της στην λήψη
των αποφάσεων ως ετέρου του πολιτικού συστήματος και την παραμονή του στην
ιδιώτευση, στην καλύτερη περίπτωση εν ήδη οπαδού, (δ) αλλαγή του στάτους των
διακρατικών σχέσεων μέσα από τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις με συνεχώς
κλιμακούμενη ένταση που επηρεάζουν/εισέρχονται στις εσωτερικές
σχέσεις/καταστάσεις των κρατών-εθνών, (ε) οι πολίτες αποστασιοποιούνται βαθμιαία από
τα πολιτικά κόμματα (όχι από την πολιτική) απορρίπτουν τον διαμεσολαβητικό τους
ρόλο και αρνούνται την μέχρι τώρα χειραγώγηση τους. Κατανοούν ότι η διαπλοκή/διαφθορά
είναι συστατικό στοιχείο του υπάρχοντος συστήματος.Το μεγαλύτερο μέρος
βρίσκεται σε κατάσταση λειτουργικού μετεωρισμού και ένα μικρό μέρος αναζητά το "κάτι
άλλο" πέρα από τα παραδοσιακά ρεύματα της νεοτερικότητας (φιλελευθερισμού –
σοσιαλισμού).
Αξίζει να αναφερθούμε σε ορισμένους σημαντικούς χαρακτήρες που λαμβάνουν
χώρα στην πλοκή του μυθιστορήματος διευκρινίζοντας ότι το "Τσιπάκι" δεν
συμβολίζει τον "κατασκευασμένο άνθρωπο" αλλά την σχέση του με τις νέες
τεχνολογίες και την αξιοποίηση τους. Η αναφορά στον ραδιοφωνικό σταθμό και στην
δημοσιογραφική ιδιότητα δεν υπονοεί ότι τα ΜΜΕ θα είναι ο μοχλός της αλλαγής
αλλά ο αγωγός γνωστοποίησης και η πηγή τροφοδότησης για τη διεργασία κατανόησης/δημιουργίας της γνώσης.
Οι νέες τεχνολογίες δεν είναι
από μόνες τους καλές ή κακές, αλλά ο τρόπος πρόσληψης και η χρήση τους
είναι που τους προσδίδουν θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τις ελίτ
και τους μηχανισμούς εξουσίας για την χειραγώγηση των κοινωνιών, αλλά έχουν το
περιθώριο να χρησιμοποιηθούν και από τις κοινωνίες για την χειραφέτηση τους.
Ένα ανάλογο παράδειγμα από το παρελθόν είναι η εφεύρεση της τυπογραφίας που
υποστηρίχθηκε από την καθολική εκκλησία, όντας
εξουσιαστικός θεσμός, όχι μόνο θρησκευτικός αλλά και πολιτικός (διάδοση
της βίβλου κ.α.), ώστε να διατηρεί την χειραγώγηση των κοινωνιών. Αξιοποιήθηκε όμως
από τον Λούθηρο για την δημιουργία της προτεσταντικής εκκλησίας, καθώς και από
τον διαφωτισμό για την κατάλυση της φεουδαρχίας. Κατά ανάλογο τρόπο και σήμερα οι
νέες τεχνολογίες που αξιοποιούνται από τις ελίτ μπορούν να αξιοποιηθούν και από
τις κοινωνίες για την χειραφέτηση τους. Η πρόσληψη των νέων τεχνολογιών ως
σκοπός και όχι ως μέσο συνεπάγεται την ταύτιση τους (μέσου και σκοπού). Επιβάλλεται
από την κυρίαρχη ιδεολογία των ελίτ ως άθρησκη θρησκεία με σκοπό την πνευματική
καθήλωση της κοινωνίας και τον εγκλωβισμό της στα όρια του υπάρχοντος συστήματος
για την διατήρηση της κυριαρχίας τους. Οι Ουρανιστές τις προσέλαβαν και τις
αξιοποίησαν ως μέσο για την επίτευξη του προτάγματος τους που ήταν η πολιτειακή
αλλαγή.
Η μυστική λειτουργία των Ουρανιστών δεν παραπέμπει στην συνωμοτική οργάνωση μιας πεφωτισμένης ομάδας, που
θα αναλάβει να αντικαταστήσει τον κυβερνήτη της πόλης, αλλά στον τρόπο που
λειτουργεί η διάχυση της γνώσης, όταν συναντάται με τις κοινωνικές ανάγκες και
την απαιτούμενη ωρίμανση της κοινωνίας για να προσανατολιστεί στο «κάτι άλλο».
Ενοποιεί την κοινωνία σε κοινό γνωσιολογικό και αξιακό πεδίο, διαμορφώνει
ισχυρή κοινωνική συνείδηση/βούληση περί του προτάγματος που θέτει, πράγμα που
δημιουργεί ισχυρή συνεκτικότητα δράσης της κοινωνίας για την πραγματοποίηση του.
Η διάχυση της γνώσης στις κατάλληλες συνθήκες έχει το ιδίωμα να υποκινεί
διεργασίες στην αλλαγή του τρόπου σκέψεις χωρίς να κάνει «θόρυβο» και να
προσλαμβάνεται από τα κυβερνητικά "ραντάρ" δημοσκόπους, αναλυτές κ.λπ..
Το πρόταγμα της αλλαγής πολιτικού συστήματος και όχι αλλαγής κυβέρνησης επιτάσσει την αλλαγή του τρόπου σκέψης περί της
πολιτικής (γνωσιολογικό και αξιακό) έναντι των παραδοσιακών κινητοποιήσεων για
επί μέρους θέματα (αναμφισβήτητα σημαντικά) που εγκλωβίζονται στο πρόταγμα για
την αλλαγή κυβέρνησης. Οι Ουρανιστές απέρριψαν ως ψευδαίσθηση την λογική ότι ο
παραδοσιακός τρόπος των κινητοποιήσεων για την διεκδίκηση/υπεράσπιση των
δικαιωμάτων θα μετασχηματιστεί σε πρόταγμα αλλαγής του πολιτικού συστήματος.
Κατανόησαν ότι πρέπει να λειτουργήσουν πέρα από την «ζώνη
ασφαλείας» που διατείνεται ότι παρέχει το υπάρχον πολιτικό σύστημα πέραν της οποίας υπάρχει δήθεν ή ο ολοκληρωτισμός ή η αναρχία. Διαμόρφωσαν τα αναγκαία
εννοιολογικά και μεθοδολογικά εργαλεία που αντιστοιχούσαν στο πρόταγμα της
πολιτειακής αλλαγής και δεν εγκλωβίστηκαν στην υιοθέτηση αυτών του κυρίαρχου
συστήματος με σκοπό την αλλαγή του (η απόρριψη της ψευδαίσθησης), που στην
πραγματικότητα το υπηρετεί μέσα από την - στην καλύτερη περίπτωση - κυβερνητική
αλλαγή.
Επένδυση στην αρμονία του λογικού και του θυμικού. Έδωσαν «τρόπο» στο θυμικό και δεν ενσωματώθηκαν
στην απαίτηση του "εδώ και τώρα" κάποιοι να κάνουν το καλό. Οι διεργασίες
αλλαγής τρόπου σκέψης μετέβαλαν την αξιακή αναφορά από το κάποιοι άλλοι "να
κάνουν το καλό" (δίκην οπαδού) στο "να είμαι συμμέτοχος" στην πραγματοποίηση του
ως θεσμικά συστατικό μέρος του πολιτικού συστήματος και όχι ως πολιτειακά
εξωθεσμικός διαμαρτυρόμενος. Επέλεξαν τον δύσκολο δρόμο για την αλλαγή του τρόπου
πολιτικής σκέψης και άρα αναβάθμισης του
γνωσιολογικού και αξιακού υποβάθρου της κοινωνίας και των ίδιων, μη ενδίδοντας
στον αίτημα της πνευματικής οκνηρίας, που απαιτεί να τα κατανοήσει στο επίπεδο
της ανεπαρκούς και στρεβλής πολιτικής αντίληψης και γνώσης. Η προσπάθεια για
την πολιτειακή αλλαγή απαιτεί κόπο και όχι κόλπο.
Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι η επιστροφή του δημοσιογράφου που
εγκαταλείπει την ανάδειξη των σκανδάλων ως τρόπο/μέθοδο για την αφύπνιση της
κοινωνίας και επιδίδεται στην δημιουργία θεμελιακών προϋποθέσεων. Υποδηλώνει
ταυτόχρονα την ωρίμανση του θυμικού και όχι την απόσειση του. Δεν εγκαταλείπει
τον σκοπό, αλλά αναπροσαρμόζει/εναρμονίζει το θυμικό στην σχέση του με την
λογική.
Ο σχεδιασμός ως απόρροια της αλλαγής του τρόπου σκέψης και όχι ως
προϋπόθεση της. Με πνευματική
διαύγεια και ψυχική ενσυναίσθηση αφιερώθηκαν/καταπιάστηκαν με τις θεμελιακές
προϋποθέσεις και στην συνέχεια η ωρίμανση του προτάγματος ως ισχυρή κοινωνική
βούληση παρήγαγε και τον κατάλληλο σχεδιασμό. Η αναζήτηση προτάσεων στα πλαίσια
του υπάρχοντος συστήματος οδηγεί στον εξωραϊσμό του και όχι στην αλλαγή του. Τα
ερωτήματα/αιτήματα "τι προτείνεις να κάνουμε τώρα;", "εδώ καιγόμαστε και μας λες
θεωρίες", "πρακτικά τι θα κάνουμε;" "αυτά που λες μπορούν να γίνουν σήμερα;"
απηχούν τον εγκλωβισμό της σκέψης (γνωσιολογικά και αξιακά) στην ζώνη ασφαλείας
που μας έχουν ορίσει οι κυρίαρχες ελίτ. Όταν ωριμάσει το αίτημα για
πολιτειακή αλλαγή, δηλαδή ο τρόπος που
σκεπτόμαστε και κατ’ επέκταση η θέση που βλέπουμε/κατανοούμε τα πράγματα,
τότε οι λύσεις θα γίνουν και κατανοητές και εφικτές. "Τίποτα δεν μπορεί να
αντισταθεί σε μια ιδέα όταν έρθει η ώρα της" (Βίκτωρ Ουγκώ).
Εν κατακλείδι, το μυθιστόρημα απηχεί τα δεδομένα της εποχής μας, ενός κύκλου που
κλείνει, και τα στοιχεία μιας νέας εποχής που αναδύεται. Απαιτεί αυτό που λέει ο
Άλβιν Τόφλερ "να μάθουμε να ξεμάθουμε για να ξαναμάθουμε".
* Ο Κωνσταντίνος Δούνας είναι Οικονομολόγος
