(Άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό "Άπειρος Χώρα", τ.214)
Πώς αντιδρούμε όταν κάτι δεν
πηγαίνει καλά στην προσωπική ή επαγγελματική μας ζωή - σ’ αυτό δηλαδή που οι
κοινωνιολόγοι ορίζουν ως ιδιωτική μας σφαίρα - και θίγονται τα συμφέροντά μας,
ο εγωισμός μας, η επιβίωσή μας, τα ιερά και τα όσιά μας; Συναισθανόμαστε την
ευθύνη για την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί, αναζητούμε λύσεις,
αναλαμβάνουμε δράση και κατά κανόνα αντιμετωπίζουμε επιτυχώς το πρόβλημα ή περιορίζουμε
έστω τις επιπτώσεις του. Ας θέσουμε, λοιπόν, τώρα το ερώτημα: έχουμε την ίδια
αντίδραση όταν οι οχλήσεις αφορούν τη συλλογική μας ζωή - την κατά την πολιτική
επιστήμη δημόσια σφαίρα –είτε πρόκειται για τη γειτονιά, το χωριό, την
συνοικία, την πόλη μας (μικρόκοσμος) είτε για το κράτος είτε και για ολόκληρο
τον πλανήτη (μακρόκοσμος); Η απάντηση, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς με
τους εαυτούς μας και μεταξύ μας, είναι απερίφραστα «όχι». Βλέπουμε τον γείτονα
να πετά το σκουπίδι στο δρόμο αντί για τον κάδο της ανακύκλωσης και, ενώ
αγανακτούμε, δεν κάνουμε κάτι για να τον αποτρέψουμε. Γνωρίζουμε καλά ότι ο
αλκοολικός ή καταθλιπτικός συγχωριανός μας βιαιοπραγεί συστηματικά κατά της
συζύγου και των παιδιών του, αλλά πείθουμε εύκολα τους εαυτούς μας ότι δεν μας
αφορά. Διαπιστώνουμε καθημερινά ότι το αποχετευτικό σύστημα του δήμου μας είναι
άθλιο, αλλά περιμένουμε στωικά κάποιος άλλος ή άλλοι να επιληφθούν του
ζητήματος. Θυμώνουμε με την καταφανώς άδικη και αναπτυξιακά ατελέσφορη κρατική
φορολογία, αλλά την υπομένουμε σαν φυσικό νόμο. Φρίττουμε με το θέαμα των
ανελέητων βομβαρδισμών σε κάποια περιοχή του πλανήτη και απλά μακαρίζουμε την
τύχη μας που δεν συμβαίνει σε μας.
Στην ακολουθία των ερωτημάτων αυτό
που εύλογα έπεται είναι το γιατί. Γιατί, δηλαδή, το υπεύθυνο στον ιδιωτικό του
βίο άτομο γίνεται ανεύθυνο στη δημόσια ζωή; Τι είναι αυτό που από πρωταγωνιστή
στην αυλή του τον κάνει θεατή στην πολιτική αρένα; Με άλλα λόγια, πώς από
υποκείμενο στον μικρόκοσμό του μεταλλάσσεται σε αντικείμενο στο μακρόκοσμο; Η
απάντηση εδώ φαντάζει δύσκολη, μυστηριακά φιλοσοφική, σχεδόν μεταφυσική, αλλά
είναι τόσο απτή και ρεαλιστική! Το πολιτικό σύστημα της ψευδεπίγραφης
αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, της κατ’ ουσίαν ολιγαρχίας, είναι αυτό που
επιτυγχάνει με ένα φαινομενικά μαγικό - στην πραγματικότητα όμως, όπως όλα τα
ταχυδακτυλουργικά κόλπα, τόσο εξοργιστικά απλό που ένας υποθετικός εξωτερικός
παρατηρητής θα απορούσε πώς είναι δυνατόν εμείς τα νοήμονα όντα άνθρωποι να μην
το βλέπουμε – αυτή την οβιδιακή μεταμόρφωση[i].
Εδώ και δύο αιώνες μετατρέπει συστηματικά τους πολίτες του σε υπηκόους,
αφήνοντάς τους να πιστεύουν ότι εξακολουθούν να είναι πολίτες. Σας αυταρχικός,
υπερπροστατευτικός και δόλιος πατέρας μαθαίνει τα παιδιά του να αποποιούνται
κάθε ευθύνη, καταδικάζοντάς τα σε ισόβια ανωριμότητα, έτσι ώστε ποτέ όσο ζει να
μην αξιωθούν να αξιώσουν την εξουσία που τους αναλογεί. Μοιραία, οι πολίτες από
υπεύθυνοι φορείς και ενεργά υποκείμενα του πολιτεύματος, όπως το γράμμα και το
πνεύμα της δημοκρατίας ορίζουν, έχουν καταστεί παθητικοί δέκτες ανεύθυνων
πολιτικών που αποφασίζονται ερήμην τους από διευθυντήρια, τα οποία καλούνται
απλά να νομιμοποιούν κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια με την ψήφο τους, έχοντας
πειστεί ότι ασκούν το ύψιστο δημοκρατικό τους δικαιώματος και ακόμη χειρότερα
ότι αυτό είναι το φυσιολογικό, σαν τους δεσμώτες του πλατωνικού σπηλαίου[ii]
που έμαθαν να παίρνουν τις σκιές για πραγματικότητα.
Το κομβικό και καταληκτικό στα όρια
αυτού του κειμένου ερώτημα είναι τι μπορούμε να κάνουμε για να βγούμε από αυτή
την πλάνη, από την ψευδή συνείδηση[iii]
στη γλώσσα των μαρξιστών διανοητών, και να διεκδικήσουμε πραγματική δημοκρατία στο
πλαίσιο της οποίας εμείς θα είμαστε οι εντολείς και οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι
οι υπό διαρκή λογοδοσία εντολοδόχοι μας[iv],
γεγονός που θα μας επαναφέρει από την κατηγορία του υπηκόου σε εκείνη του
πολίτη, του οποίου η ταυτότητα δεν ορίζεται από τα δικαιώματα, όπως εσφαλμένα
μας δίδαξε ο Διαφωτισμός και η πολιτική τάξη που ανέδειξε, αλλά από τις
υποχρεώσεις και τις ευθύνες. Για αρχή, λοιπόν, ας πάψουμε να θεωρούμε τα
δικαιώματα τεκμήρια της δημοκρατικής μας υπόστασης – αυτά κατοχυρώθηκαν με τις
επαναστάσεις του 18ου αιώνα, έπαιξαν τον ιστορικό τους ρόλο και
πλέον αποτελούν το αυτονόητο υπόστρωμα για τη θεμελίωση μιας γνήσιας
δημοκρατίας – και ας προβούμε στην επανάσταση της ευθύνης, λειτουργώντας στις
δημόσιες υποθέσεις όπως ακριβώς και στις ιδιωτικές, σαν να είναι το πρόβλημα
του άλλου δικό μας πρόβλημα. Μια τέτοια στάση θα μας βγάλει προοδευτικά από τη
θολούρα της πλάνης, από το σκοτάδι του σπηλαίου, και θα μας επιτρέψει να δούμε
ότι τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα[v]
(τηλεπικοινωνίες, διαδίκτυο, ρομποτική) μας δίνουν πλέον τη δυνατότητα να
ορίζουμε όπως την ατομική και τη συλλογική μας ύπαρξη, να γίνουμε δηλαδή
αυτεξούσιοι, επανακτώντας την ανθρώπινη ουσία μας και κατακτώντας στο ακέραιο
την ελευθερία που μας αναλογεί. Γιατί, με τα λόγια του Καστοριάδη[vi]
και του Αριστοτέλη, πολιτικό υποκείμενο είναι «ο πολίτης ως άτομο που οφείλει
και μπορεί να μετέχει “κρίσεως και αρχής”[vii]».
Βαγγέλης Κάλιοσης
Ιστορικός - Συγγραφέας
[i] Οβίδιος,
Μεταμορφώσεις, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 2004.
[ii]
Πλάτωνας, Πολιτεία, Βιβλίο 7, Τόμος 4, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1992.
[iii] Γιώργος
Ρούσης, Εργατική τάξη και Επανάσταση, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 2019.
[iv]Γιώργος Κοντογιώργης,
Η δημοκρατία ως ελευθερία, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007.
[vi]
Κορνήλιος Καστοριάδης, Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας
σήμερα,
Εκδόσεις
Ύψιλον, Αθήνα 1999.
[vii]
Αριστοτέλης, Πολιτικά Ι-ΙΙ, Εκδόσεις Ζήτρος, Αθήνα 2006.
